Kabeh Duwe Jeneng lan Ancas kang Mligi

Asma Kancil Belik kang kaparingake marang gamelan kang alaras Pelog dening Ingkang Sinuhun HB I kuwi jalaran nalika Ngarsa Dalem mau lagi bebedhag sinambi madik pados papan kang prayoga kagem yasa Kraton Ngayogyakarta. Saka Gunung Tidar tindak mangidul, jalaran miturut wangsit kang katampi, dumununging Kraton ana ing sisih kidul wetan (saka Gunung Tidar mau). Ing sajrone tindak mau Ingkang Sinuhun priksa samsam (menjangan), banjur kabedhag terus kalepasan jemparing. Samsaman mau terus mlayu bae senajan kekenan panah, mangidul arah pelayune nganti tekan sakulone desa Bantar ing sapinggire Kali Progo. Sangsam mau terus kaoyak, wasana menjangan mau ambyur lumebu ana sawijining belik. Eloke bareng kauber tekan belik kasebut, menjangan mau ora tinemu, nanging malahan nemu sawijining gong cacah loro kang ing njerone isi wilahan gamelan ganep sapangkon.

Dhawuhdalem Ingkang Sinuhun Sultan HB I wilahan wilahan gamelan mau lan gonge pisan kapundhut mlebu menyang kraton lan kadhawuhan maringi rancakan kang ukirane mawa  gambar kancil. Sebab nalika kabedhag mau sangsam ora arupa menjangan gedhe nanging kaya kancil. Larase ndilalah Pelog lan larase mau uga cilik, dadi bisa kagem nisihi Kg Ky Surak kang sumare ana ing Gedhong Gangsa sisih kidul. Gangsa Kancil Belik mau katabuh nalika kraton kagungan hajad upacara kramadalem utawa supitdalem Ingkang Sinuwun lan kramadalem utawa supitdalem Kangjeng Gusti Pangeran Adipati Anom Hamangkunegara Sudibyarajaputra Narendra Mataram.

Ing Gedhong Gangsa iki uga sumare prangkat gamelan asma Kyai Madukintir lan Kyai Madumurti kang loro lorone padha alaras slendro, nisihi kang sumare ana ing Gedhong Gangsa sisih lor : Kyai Siratmadu lan Nyai Madukusuma kang karo-karone padha laras pelog. Perlu kacathet ing kene menawa pepethan kang tinemu, ana ing rancakan (gayor) kempul lan gong Ky. Madumurti lan Ky. Madukusuma nganggo pepethan Liong, jalaran gamelan kekarone mau dikondurake deniung Kapten (penggedhe) Tionghoa ing Ngayogyakarta kang aran Lie Jeng Kim, mula ukirane kalestarekake nganggo pepethan Liong (singa) minangka pepenget: bab iki kelakon ing jamane Ingkang Sinuhun Kangjeng Sultan HB VIII udakara taun 1935 M.

Gamelan kang asma Harjanegara (slendro) lan Kyai Harjamulya (Pelog) padha sumare ana ing Bangsal Kasatrian lan ing jaman Sinuhun Sultan HB IX ajeg kagem siaran radio dening RRI Nusantara II Yogyakarta, giaran mau kawentar kanthi aran Uyon uyon Hadiluhung kang ajeg kagiyarake ing malem Setu Pahing kanggo pahargyan wiyosandalem Setu pahing. Ing wektu samengko Uyon oyon Hadiluhung kasebut katindhakake saben malem Selasa Wage kanggomengeti wiyosandalem Kangjeng Sultan HB X.

Ing sekawit ana penggalihan kang kagem Uyon uyon Hadiluhung mau bisaa ngagem secara giliran, ben kecakan katabuh kabeh, kanggo njaga amrih larase bisa kajaga becike sebab kopen, nanging bab rembug mau tetela tekan seprene kaya durung tau kelakon kiraku penggalihan bab nggilirake anggone ngagem gamelan-gamelan kasebut gumantung marang kawicaksanan Kawedanan Hageng Kridha Mardawa.

Kajaba gamelan-gamelan kang kasebut ing ngarep mau, Kraton Ngayogyakarta isih kagungan gamelan maneh kang uga katelah “gamelan ampilan, yakuwi kang asma Kyai Madukintir lan Nyai Siratmadu kang kagem nabuhi wayangan bedhol Songsong 1 Syawal bakda upacara garebeg lan ing jaman semana tekan saiki katindakake ana ing kagungandalem Bangsal Kemagangan kanthi migunakake wayang Kyai Ampilan/ Wayangan bedhol Songsong kuwi ing sekawit kagem maringi hiburan marang para abdidalem Prajurit kang uwis padha nindakake ayahan wiwit gladhi prajurit tekan garebeg lan uga kepareng ditonton dening sadhengah uwong kang seneng marang tontonan wayang, klebu pangripta kang meh saben taun ora nate absen nonton wayang bedhol songsong. Wondene kasebut gamelan “Ampilan: lan “Wayang Ampilan merga gamelan lan wayang kasebut anggone ngampil mlebu Ingkang Sinuhun HB VIII bakda Jumenengdalem ngrenggani Kraton Ngaayogyakarta, sebab nalika isih jumeneng Kangjeng Gusti Pangeran Adipati Hamngkunegara IV (uga katelah kangjeng Gusti Purubaya, asma timure Gusti bandhara Raden mas Sudjadi) uwis kagungan gamelan lan wayang mau, dadi katelah gamelan lan wayang Ampilan mau marga anggone ngampil saka njaba diastha mlebu kraton.

Rehne Kagungandalem gamelan mau mesthi komplit, mula mbutuhake wiyaga kang cacahe wong 24 kanggo nabuh. Lire komplit jalaran mesti nduweni slentho, slenthem (uga karan gender panembung), gender barung,gender penerus, gambang kayu, carempung, siter, suling, rebab, bonang panembung, bonang barung, bonang penerus, gambang gangsa (kang nduweni wilahan cacah 21), saron demung (2 rancakan), saron 4 rancakan, saron peking 1 rancakan, cicir, byong, kempyang, kethuk,  kenong, kempul, (kenong lan kempul miturut cvacahe wilahan), gong 2 (laras 5 utawa 2 lan laras 6) kendhang batangan, kendhang ketipung, lan kendhang Bem, sarta  katambahan bedhug (kanggo kendhangan bedhugan). Ing antarane cacah ricikan mau,  ana sauntara ricikan gamelan kang ing wektu samengko prasasat ora tau diunekake, jalaran sajake wis ora ana kang bisa nggunakake instrumen mau, yakuwi slentho (kang swarane ngemperi slenthem), gambang gangsa (kang nduweni 21 wilahan lan anggone nabuh nganggo tabuh loro kaya tabuh saron lan katindakake dening wiyaga loro, lakune tetabuhan gambang gangsa iki karan “imbal kinthilan” kang banjur dadi tabuhan imbal nggunakake saron demung loro) cicir (kang swarane kaya kecer) sarta byong (wujude kaya gunungan utawa kukusan lan dumadi saka klinthingan-klinthingan cilik cilik kang nduweni telung laras, panabuhe mbarengi unining bedhug lan manawa pinuju tiba gong, Byong iki mung diunekake kanggo gendhing gendhing mligi lan ora saben gendhing migunakake byong. Gendhing kang adate sinartan unine byong yakuwi gendhing bedhugan kaya : glangsaran sandhawahe, gendhing Kodhok Ngorek uga sandhawahe pisan.

Supaya kapinteran migunakake slentho gambang gangsa lan byong mau ora nganti cures saka bangsane dhewe iki, kiraku ana becike bebadan Kawedanan hageng Kridha Mardhawa, SMKI, ISI, Universitas Gadjah Mada, Javanologi lan uga kabiyantu dening TVRI lan RRI padha mbudhidaya amrih kagunan ing babagan iki aja  nganti ilang saka ing kawruh kabudayan Jawa lan kagagas supaya manawa bangsa kita ing mbesuke mung ngerti thok manawa ing tanah wutahe dhewe kene iki tau ana instrumen – instrumen gamelan kang disebut slentho, gambang gangsa, cicir, lan byong, nanging uwis ora bisa ngunekake jalaran uwis ora ana kang bisa nindakake. Manawa arep ngerti lan bisa nggunakake banjur kudu sinau dhisik menyang “Leiden” (ing negara Walanda) utawa menyang Amerika Serikat kono, jalaran wong wong ing  kana uwis bisa nggunakake, merga uwis padha nyinau ing wektu samengko. Padha wae karo manawa arep bisa dadi ahli ngrebab kudu sinau dhisik menyang Amerika Serikat utawa Sorbone (Prancis), mangkono uga manawa arep dadi waranggana (pesinden) kang mumpuni lan kasusasra, prayogane sinau ana ing Universitas kang ana ing Jepang, merga ingnegara Sakura wis akeh duwe waranggana (sarjana seni) sing gamben kayata mbak Heronomi Kano. Apaya bakal kelakon mangkono tenan ?. bab kang kaya mangkono mau7 kiraku kok kurang becik kedadeyane, malah kajaga aja ngati dumadi mangkono tenan senajan saiki uwis akeh para empu empu gendhing padha dedunung ana ing mancanegara saperlu mulang wuruk kawruh nabuh gamelan marang wong wong bule ing negara manca mau. Kita wajib mongkok dene kagunan kita disenengi dening wong manca nganti padha nyinau carane migunakake lan ngecakake instrumen instrumen gamelan Jawa mau. Kajaba nduwe rasa mongkok mau kita uga kudu waspada, aja nganti malah kita kelangan bandha kang adiluhung mau, nganti awake dhewe manawa mbutuhake dhewe malah kudu ngangsu kawruh marang wong wong bule (manca) kang pranyata padha luwih pinter lan nggatekake banget marang teori teorine katandhing bangsa kita dhewe Kang mangkono mau ora liya pangripta mung nyuwun marang para ahli ahli (empu) kita dhewe ing bab kabudayan adiluhung iki, aja nganti kecolongan melek melekan merga arep didaku dening negara manca. Contone kesenian Reyog Ponorogo, Angklung, Wayang Purwa sing nedya didaku dening negara Malasyia, mung rahayune bisa enggal kadenangan. Mula ayo enggal padha wungu lan menggalih tenan ing bab kang katur ing ndhuwur mau. Matur nuwun.

(Isti Nugroho)