Kyai Jonge Moksa ing Tengah Tlaga

Tlaga Jonge sing dumunung ing Pacarejo Semanu Gunungkidul dinane iki terus dikemonah, amrih bisa dadi papan wisata sing nyenengake. Ing kono ma­syarakat bisa mbebungah ati ing saping­gir tlaga sinambi mangan ngombe, num­pak prau kadidene ana ing tengah laut, mancing utawa laku pasujarahan.

Kahanane tlaga kinupeng sawera­nane wit-witan. Andadekake swasana ati tambah seneng. Apa maneh nalika ngru­ngu crita rakyat bab tlaga Jonge kasebut. Kahananing ati kaya digawa mabur ma­rang swasana ing abad limalas Masehi. Mbarengi prastawa bedhahing krajan Majapahit.

Anjalari para putra sentana, prajurit saha para punggawa lolos saka kedhaton. Padha go­lek slamet dhewe-dhewe saka pangoyake prajurit Demak. Ing  antarane prajurit ana sing ke­playu nganti tekan wewengkon Tlaga Jonge. Jaman semana mes­thine isih wujud wana tu­tupan.

“Prajurit Majapahit ingkang wonten mriki asmanipun Kyai Jonge,” mangkono pratelane Was­no, sing saben ndina rere­sik ana ing petilasan Kyai Jonge.

Jaman saiki, petilasan Jonge wis dianyarake kanthi tetenger ana ing ngisor uwit waringin. Wujud wewangu­nan sarupa sareyan. Digawe saka tata­nan bata susun pitu sarta ditutup ngang­go keramik werna abang. Sarta kinupeng pager bata werna pink. Katon kontras kalawan werna ijo uwit-uwitan sarta su­ket sing tuwuh ing plataran.

“Wewangunan menika kabangun taun pitung dasanan,” ujare Wasno

Ing cedhake uga kabangun pomahan kanggo panti palerenan tumrap para pan­dhemen laku pasujarahan nuju nin­dake laku ing papan kono. Sak tleraman kadidene pomahan pangeran. Nganggo kuncungan ing sisih ngarep pringgitan. Kanthi pepethan lambang praja Karaton Ngayogyakarta.

“Ngangge lambang kraton supados langkung mantep mas” imbuhe Wasno.

Tekan dinane iki isih terus kaupayake amrih patilasan Jonge bisa klebu reh Ka­raton Ngayogyakarta kadidene pasare­yan Ki Ageng Wonotoro utawa Ki Ageng Giring. Awit padha-padha patilasan sing isih ana gathukane karo Majapahit.

“Sujarahipun Kyai Jonge sampun ka­serat, nanging dereng jangkep mas,” ujare Wasno.

Nalusur sujarahe Kyai Jonge dudu pra­kara gampang. Awit sumber sejarah racak asale saka tutur sing tinular para luhur marang anak putune. Mula kalumrah me­nawa durung jangkep. Sa­najan anggone njangkepi kanthi cara laku budaya spiritual pisan. Kurang luwih mangkene, dalane crita sing pinarcaya dening ma­syarakat Pacarejo.

Kocap ana prajurit Majapahit lolos saka kedhaton wasta Kyai Sidik Wacana. Lolos bebarengan prajurit Bayangkari cacah ne­nem. Anggone lolos arahe ngidul ngulon nganti tekan kikising sa­mudra kidul. Wewengkon kono jaman saiki katelah Girisuba. Sakawit nunggal kecamatan Rongkop.

Nalika lakune wis tekan pinggir sa­mudra ndilalah weruh ana jong gumle­thak. Mula enggal-enggal wae Kyai Sidik sakanca prajurit banjur munggah jong. Lakune jong diarahke ngulon. Merga alune samudra nuju gedhe, ana ing te­ngah samudra, jong sing ditumpaki njempalik.

Kyai Sidik sakanca banjur golek cara amrih bisa slamet. Sawise bisa mentas, banjur ngaso ana ing ngisor uwit Jaha cacah pitu. Ing kono padha rerembugan, mungguh piye carane amrih bisa nerus­ke laku. Liya iku ing sakngarep kanca prajurit. Kyai Sidik kandha yen bakal salin jeneng.

“Heh para kanca, merga awake dhe­we bisa slamet karana jong, mula wiwit dina iki, seksenana, aku nganggo jeneng anyar Kyai Jonge.”

Mangkono mula buka asma sesebutan Kyai Jonge sing isih lestari tekan jaman saiki. Durung rampung anggone rerem­bugan, dumadakan ketekan prajurit saka Demak sing nembe nggoleki playon saka Majapahit. Dheweke takon marang Kyai Jonge

“Ee ki sanak, apa kowe weruh ana wong buron lewat kene?”

“Ora ana kewan utawa uwong liwat kene, kejaba aku sak kanca,” wangsu­lane Kyai Jonge.

Bareng ngrungu wangsulane Kyai Jonge, prajurit Demak banjur nerusake laku. Dene Kyai Jonge banjur kandha marang para kanca

“Karana awake dhewe wis slamet, mula ing mengkone menawa ana reja­ning jaman, papan kene kaaranan Jaha­pitu,” ujare Kyai Jonge.

Tembung Ja­ha­pitu iku suwe­ning asuwe ban­jur salin swara dadi Jepitu. Ja­man saikine ka­bawah Keca­ma­tan Girisuba. Uwit jaha cacah pitu miturut gothek­ing ca­rita tuwuh saka teken cacah pi­tu sing katan­cepake dening wong sekti man­­dra­guna, jeju­luk Mbah Wora Wa­ri.

Kyai Jonge banjur nerus­ake laku golek papan kanggo makuwon. La­ku­ne kandheg ana ing cedhak sendang ing satengahing wana. Sawise leren sawa­tara wektu, Kyai Jonge sak kanca padha rerembugan ngenani papan makuwon. Sawatara iku kanca prajurit liyane nerus­ake laku.

Asile rerembugan, Kyai Dipokusuma nedya makuwon ana ing papan sing banjur katelah Ndoko. Ing wuri kasuwur asma Kyai Barat utawa Kyai Ancak Barat. Kyai Yudakusuma makuwon ana ing papan sing sak banjure katelah Cabeyan. Ing wuri kasuwur asma Kyai Karotangan.

Dene Kyai Jonge sawatara wektu manggon ana ing Menthel. Bubar iku pindhah papan, sing sakbanjure katelah Kuwangen. Ing papan anyar padha nindake kagiyatan dhewe-dhewe. ing padinan Kyai Jonge nindake kagiyatan kadidene wong tani umume.

Liya iku ora ninggalke kabiyasan ngu­di reh laku utama. Nedya nggayuh mok­sa, pepuncake laku miturut piwulang para Dewa ing Suralaya.Papan sing paling disenengi yaiku sakcedhake sendhang. Ing kono tuwuh uwit gedhe, godhonge ngrembuyung. Jaman saiki katelah uwit klumprit.

Papane luwih cendhek katimbang sakiwa tengene. Pangudi laku utama iku ndadeke dheweke kasuwur minangka wong linuwih. Akeh sing padha ngangsu kawruh marang dheweke. Miturut dhe­weke, ngudi laku utama iku bebasan sak eyuping blarak. Tegese anggone nindake laku ora ana liya, kejaba kanggo anak putu.

Enggaling carita, anggone ngudi ka­wruh nganti bisa tekan pepucuke laku, Kyai Jonge moksa ing ngisor uwit klum­prit nuju dina Jumuah Legi. Eloking ka­hanan, mbarengi moksane Kyai Jonge, banyu sendhang anggone mili tambah gedhe nganti ngelepi pamoksan. Suwe­ning asuwe dadi tlaga. Katelah tlaga Jonge.

Tanduran sing tuwuh sakiwa tengen sendhang suwening asuwe padha alum sarta banjur mati. Minangka pangeling-eling banjur kabangun wewangunan sa­rupa maejan ana ing pinggir tlaga sisih Kidul. Uga katandur uwit waringin.

“Kinten-kinten papan anggenipun mok­sa wonten tengah telaga, kapernah sisih ler tetenger” ujare Wasno.

Nuju titi wanci tartamtu saka sate­ngahing tlaga kadhangkala katon ana cahya mancar. Karana mancar saka nje­ron tlaga, wernaning cahya sing katon ora ajeg. Nanging akeh-akehe werna putih sumamburat ijo.

“Warni ijo menika nedahaken mana­wi papan mriki sae kangge pados katen­treman,” Wasno nerangke kanthi mantep.

Dene kanggo ngurmati sarta pengeling-eling titiwanci Kyai Jonge moksa, masya­rakat Pacarejo setaun sepisan nggelar acara Besik Tlaga Jonge. Njupuk dina Ju­muah Legi, dene sasine ora ajeg. Mer­ga digathuke kalawan purnaning mang­sa panen pari.

“Ing samangke badhe kadamel lang­kung ageng, mawi kirab budaya,” ujare Wasno.

Rancangange kirab budaya, saliyane nyuguhke potensi budaya sarta kuliner, uga kakanthi ngarak pusaka tinggalane Kyai Jonge wujud gondhil sarta keris. Ka­iring bregada prajuritan saka sawatara padukuhan bawah Desa Pacarejo.*