Wis dadi kelumrahan ing ngendi papan saindenging donya, menawa wanita kuwi mesthi duwe papan kang mligi kang ora kena diambah utawa ditekani dening sadhengah uwong. Apa maneh ing daleme para Pengageng, para priyayi luhur, luwih luwih pedalemane Panjenengan Nata, mesthi kagungan papan kang mligi kagem para putri kang lumrahe banjur karan Keputren.  

Tembung kasebut mau wis ngarani menawa kang kawenangake ngambah papan kasebut ora liya mung para putri lan para abdi kang asipat wadon bae, lan wong lanang ora dikeparengake ngam­bah papan mau. Apa hiya babar pisan wong lanang ora dikeparengake ngambah papan mau? “Kena”, mangkono wangsulane, “nanging menawa perlu bae lan ngenani bab kang ora keconggah ditindakake dening wanita. Dadi miturut keperluan lan kebutuhan. Kayata meme­nek undhuh undhuh utawa dandan dan­dan mbenerake gendheng pecah utawa mlorot. Saliyane kuwi ngedhuk luwangan nggawe jugangan buwangan uwuh, usung–usung barang-barang kang abot-abot, masang instalasi listrik, lsp, kang pokoke klebu pagaweyan sing umume mung bisa ditandangi dening wong lanang.

Ora ngemungna ing kalanganing wong Jawa bae, na­nging kena di­arani wis jeneng lumrah lan mratah tinemu ana ing sa­in­denging bangsa-bangsa sajagad rat, dadi dudu ba­rang aneh mena­wa ing Kraton Nga­yogyakarta apade­ne Kraton Sura­kar­ta Hadiningrat upamane, uga ti­nemu bageyan kang karan Kepu­tren mau. Bageyan Keputren kasebut yektine wis duma­di wiwit kraton iku madheg lan jeneng dadi bageyan kang kena diarani wigati. Wondene mapan ana ing Kraton iring kulon lan mesthi bae cak-cakane beda karo Keputren kang tinemu ing liya negara.

Menawa kita mlebu Kraton Ngayog­yakarta liwat regol siring Kidul kang kawentar kanthi aran Regol Kemaga­ngan, kita mesthi bakal ketemu renteng tembok ing sakulone lawang regol. Ren­teng iki ing sisih ndhuwure ana pepe­thane naga cacah loro kang padha gegu­betan. Naga loro mau madhep mane­ngen lan sijine madhep ngetan. Naga lanang nitik saka sisike kang semu lan­cip. Naga sijine mujudake Naga wadon kanthi nitik wetenge awangun bunder-bunder. Naga-naga mau kanthi mang­kono banjur dadi tenger kanggo sadhe­ngah kang padha sowan mlebu ing kra­ton, yakuwi arahe para wong lanang (abdidalem sipat lanang) mangetan nge­nut sirahe Naga lanang mau, lan para wanita kudu metu lan liwat dalan ma­ngulon kaya kang dituduhake dening naga wadon kang marep ngulon mau. Kanthi mangkono kita banjur uwis ma­ngerti menawa papan-papane lanang lan wadon kuwi pisah lan dhewe-dhewe. Apa kanthi mangkono para abdi dalem estri ora kepareng ngambah laladan ing sisih wetan? Mesthi wae menawa ana keperluwane dikeparengake, kaya ta menawa kudu ngladekake dhahar menyang Kasatrian papane para putra-putra dalem kakung utawa menawa meneri tuguran penganten lan nyirami penganten kakung kang wis kasengker ana ing Kasatrian mau. Kejaba mangkono uga menawa mundhutake utawa arep ngladekake unjukan dalem teh padinan kang mesthi kudu kagawe ana ing kagungan dalem Patehan kang dumunung ana ing sawetane regol Kemagangan (ing sakidul wetane Bangsal Manis).

Ing regol Kemagangan mau papane para wanita kudu cucul rasukan (klambi) jalaran para wanita kuwi menawa marak mlebu ora kena klamben mung tapihan lan ubed-ubed utawa sumekan (kembenan) wae. Sawise mangkono banjur mlebu Regol Kemagangan mangulon lan sawise ngliwati seketeng telu cacahe kang kabeh mawa renteng nuli tekan regoling keputren kang arane: Regol Manikantaya.

Keputren kuwi kaya kang uwis uwis katur ing ngarep mujudake papane para putri Kedhaton: apa saben kang asipat putri kena manggon ana ing keputren, apa mung pilih pilih wae lan menawa pilihan banjur sing endi lan sapa sing kepareng mapan utawa manggon ana ing keputren mau? Miturut tatanan lan paugeran wiwit jamane Ingkang Sinuhun Hameng-kubuwono VII seprene sangertine pangripta (jalaran miturut kahanane ing bab tatanan iki uga tinemu owah owahan ing jaman Ngarsa Dalem HB X lan samengko). Keputren mono pa-pane utawa daleme para garwadalem, yakuwi Prameswaridalem kang uga katelah kanthi sesebutan “Kangjeng Ratu”. Saliyane Kangjeng Ratu uga sakehing Garwa Ampeyandalem sarta para Selirdalem, sebab miturut tatanan dhuk semana panjenengan dalem Nata kuwi wenang kagungan garwa luwih saka siji.

Sarehne mangkono wis mesthi wae, para putra putrae Garwa-garwa mau (sing isih cilik) uga isih padha ndherek ibune lan kepareng manggon ana ing laladan Keputren. Kajaba kuwi kang uga kapareng mapan  ana ing Keputren yakuwi para putradalem asipat putri. Yen durung padha palakrama isih kepareng manggo ana ing Keputren mau.

Seje karo para putra putra kang asipat kakung. Anggone kepareng manggon ana ing Keputren menawa isih cilik lan mung tekan wancine wis supit (tetak). Ing jamane Ingkang Sinuhun HB VII sawise padha supit banjur padha pindhah manggon ana ing Bangsal Tamanan lan ing jamane Ingkang Sinuhun HB VIII tekan seprene banjur kadhawuhan manggon ana ing bangsal Kasatrian dadi banjur padha pisah karo ibu (kang uga karan ingkang Bibi tumrap putrane Garwa Ampeyan utawa garwa Selir).

 Senajan jeneng pisah karo ibune, para putra putra kakung kuwi mau isih tansah dadi reksane lan dadi urusane para ibune dhewe-dhewe. Ing bab dhahare lan sakehing kebutuhan liyane. Kanthi mangkono senajan padha pisah nanging sesambungan batin terus ana lan saben saben mesthi uga padha bisa kepanggih, jalaran ibu utawa bibine isih padha tanggung jawab.

Perlu kawuningan, menawa sing diarani Keputren kuwi wewengkoning kraton wiwit Regol Manikhantaya mangulon tekan kikis cepuri Kraton lan mangulon tekan ing Tamanan; watese Wetan tekan ing Prabayaksa sakulone Bangsal kencana lan sakidule Bangsal Pangapit Ing sawetan lan sakulone Regol Manikhantaya ana pacaosane (papan kanggo piket utawa cundhuk kemit) Abdidalem Keparak para Gusti kang kaperang ana loro  yaiku Keparak Wetanan lan Keparak Kulonan. Ing sakidul regol Manikantaya tinemu Gedhong Sedhahan papane para Keparak. Sedhahan marak. Iang laladan Keputren kono tinemu wewangunan kang karan Gedhong Hinggil, kanggo nyarekake sakehing pusaka kaya Kangjeng Kyai Slamet lan Kangjeng Kyai Tunggulwulung, sarta Kangjeng Kyai Pangarib-arib kang awujud pedhang sarta ing kunane kagem nindhakake ukum kisas marang wong kang salah lan kudu nampa ukum pati  sarana di kisas kang katindhakake  ana ngarep (salore) Bangsal Witana ing plataran Keben samengko ing papan kang saiki di ditandhani dening tembok cendhek lan rajeg wesi.

Ing Keputren kono uga tinemu Bangsal Asrep, Regol Abrit, Ngendrakila, Gupit Mandraginio (kang katelah angker banget, jalaran papan kasebut kagem nyarekakepusaka-pusaka lan kang mung kawenangake seminggu sepisan ana ing dina Kemis malem Jemuwah lan dina malem Selasa Kliwon saperlu kanggo sesaji caos dhahar kutug, kang katindakake dening para putri kang kajibah tampa giliran nindakake ayahan mau.

Ing sajroning Keputren kasebut uga tinemu ana masjide karan Masjid Keputren kang dadi papan pacaosane para abdidalem pamethakan Suranata lan para abdidalem Panakawan Kaji kang padha nindakake adzan ing masjid iki ora katindakake salat Jemuwahan nanging ing sasi Pasa uga dianani trawehan apa mesthine kanggo para putri lan abdidalem wanita kang padha nindhakake ngibadan Pasa apa mesthine. Malah ing Masjid Panepen kang dumunung uga ana ing laladan keputren traweh mau kapimpin para Panakawan kaji.

Ya para abdi dalem panakawan kaji iki kalebu kang asipat lanang kang keparengake lan kawenangake ngambah wewengkon keputren saperlu nindakake ayahan muter jam-jam kang tinemu ana ing laladan Keputren mau, anggone nindakake ayahan mau saben dina jemuwah dadi seminggu sepisan. Abdidalem sipat lanang kang uga duwe ayahan lan kepareng ngambah keputren yakuwi Kanca Silir, kang tinanggenah ngurusi bab urubing sakehing dilah (lampu) ing sajroning kedhaton. Jaman biyen lampu lampu kuwi wujude lampu lenga. Ing sakawit lampu lenga klentik (jlupak) banjur kasalinan bangsane lampu teplok utawa lampu gantung kang migunakake lenga patra (minyak tanah) lan suwening suwe banjur ganti lampu listrik tumekane seprene. Kanca Silir samengko ngurusi kajaba sakehe kabel uga plenthong-plentong (bohlam lampu) listrik sarta lampu lampu neon, lan kudu ngganti ing titi wanci padha mati.

(Amin Nugroho/Ana Candhake)