(Tanggapan LSW PS Nomer 33/2017)

Keparenga aku nanggapi pamundhut keterangan saka Bapak Muhammad Saleh pidalem ing Palangka Raya  (PS Nomer 33/2017) sing wosing pitakonan ngenani paraga Raden Samba kang isih menangi lelakon saparipurnane perang Bharatayuda Jayabinangun. Ing kamangka ana lakon Gojalisuta utawa Samba Juwing dicritakake lamun putra Dwarawati iku wis tumekeng pralaya sadurunge Bharatayuda. Awit ing lakon Samba Juwing kuwi Raden Sampa kaprajaya dening kadange prenah tuwa, yakuwi Prabu Boma Narakasura jalaran kadenangan anggone laku sedheng klawan Dewi Hagnyanawati, ratu prameswari Praja Trajutrisna.

Anggone Raden Samba slingkuh lan Hagnyanawati iku satemene ora karepe dhewe awit kekarone lagya kepanjingan sukmane Bathara Wulan Derma lan Bathari Wulan Dermi. Dewa lolorone iki nampa paukuman disotake dadi reca jalaran wus nerak pranatan kahyangan andon tresna nadyan isih tunggal yayah rena. Reca mau  dadi pepethan ing gapura pasareyan Gadamadana. Bareng mantrane diwaca Raden Samba, reca mau pulih, banjur manjing ing anggane Raden Samba lan Dewi Hagnyanawati.

Sadurunge atur wangsulan marang Bapak Muhammad Saleh, keparenga aku aweh wawasan ngenani pakem. Sing jeneng pakem mesthine baku, tunggal, lan ora ana versi sing beda-beda. Kayadene ukuran dawa sameter iku ana ngendi wae padha. Ing Malaysia, Jepang, Timor Leste lan Indonesia sing jeneng sameter ya mesthi 100 cm. Ukuran dawa sameter ora bisa diulur utawa diungkret, mula sinebut pakem.

Ewasemono donyaning sastra (alam fiksi) beda karo alam ilmiah. Alam fiksi iku  kebak pangentha-entha kang bisa ditapsirake lan dibumboni pinemu kang werna-werna. Asil imajinasine para nimpuna,  pujangga, winasis lan uga sastrawan kang wujud crita fiksi sengara  dipeksa wujud crita tunggal. Crita sejarah uga mangkono. Sejarah katulis manut versine panguwasa kanggo alat propagandha amrih ora ngucemake jenenge.

Lakon Patine Wayang sing Beda-Beda

Ing lakon wayang akeh tinemu paraga siji nanging crita bab patine beda-beda. Ing antarane Dewi Amba, Resi Bisma, Adipati Dhestrarastra lan Raden Samba. Mbok menawa isih ana maneh paraga liyane sing patine duwe versi ora padha. Ing pagelaran wayang  utawa wacan pedhalangan bakal tinemu beda-bedane pakem lakon wayang sing nyritakake para paraga itu.

Dewi Amba dicritakake minangka salah sijine putri kang dadi bebana sayembara ing Negara Kashi. Putri ayu kang kudune dipasrahake marang Raden Dewabrata ( Resi Bisma) iki jebul ngadhepi kanyatan pait. Nalika bakal diboyong kondur ing Ngastina, Dewi Amba ngaku wis dadi pacangane Prabu Salwa saka Negara Sabbha. Raden Dewabrata kang wicaksana pilih ngalah banjur ngekhlasake wanodya kuwi. Nanging nalika Dewi Amba mara marang Prabu Salwa, tresnane Dewi Amba ditampik jalaran wis kebacut dadi putri boyongan. Dewi Amba bali maneh nemoni Raden Dewabrata, ngrerepa supaya dipundhut garwa. Parandene Raden Dewabrata puguh ora gelem nampa.

Rasa cuwa iku  njalari tiwase Dewi Amba kanthi versi rena loro. Versi sepisan nyebutake lamun Raden Dewabrata ngagar-agari Dewi Amba kanthi menthang langkap gandhewa. Anggone menthang langkap satemene mung kanggo meden-medeni amrih Dewi Amba ngedoh saka papan kono awit Raden Dewabrata ora kersa nampa panyuwune Dewi Amba. Apes, warastra ing astane Raden Dewabrata iku lepas lan namani anggane Dewi Amba engga dadi lan tiwase. Suksmane Dewi Amba banjur tumitis maranganggane Wara Srikandhi kanggo males pati.

Versi liyane nyebutake lamun sawise ditundhung lunga saka pangarepane Raden Dewabrata, Dewi Amba ngulandara ngupadi wong-wong kang bisa ngalahake Resi Bisma. Ewadene ora ana siji-sijiya paraga kang wani lumawan Resi Bisma. Dewi Amba banjur semedi nganti ketiban kembang padma kang nglumpuk ing pangkone. Kembang mau direronce lan digawa mlaku saadoh-adohe. Pungkasane, kembang mau diseleh ing gapura Praja Pancala. Reroncen kembang iku jebul ditemu dening Dewi Srikandhi.Mbesuk ing perang Bharatayuda, Dewi Wara Srikandhi iki kang ngasorake jurite Resi Bisma lan malesake lara atine Dewi Amba.

Patine Resi Bisma uga nduweni versi kang beda. Nadyan versi sing umum nyebutake  lamun patine Resi Bisma  ketaman warastra, nanging ana kang nyebutake lamun Resi Bisma iku prapteng lampus ing wiwitaning prang Bharatayuda lumawan Srikandhi. Versi liyane nyebutake lamun Resi Bisma kang ketaman warastra nora bisa tumekeng pralaya nganti paripurnane perang Bharatayuda.

Sedane Adipati Dhestrarastra uga duwe versi crita werna loro, ana sing nyritakake lamun Adipati Destrarastra iku wus tumekeng tiwas nalika lakon Kresna Duta. Nalika Sri Bathara Kresna bakal dikrubut  Kurawa banjur tiwikrama wujud dadi brahala. Nalika brahala iku ngamuk, para Kurawa padha mlayu salang tunjang rebut slamet. Anggone para Kurawa lumaris uyuk-uyukan njebol kori kadipaten Gajah Oya. Adipati Dhestrarastra kebrukan kori kadipaten lan kepidak-pidak anak-anake dhewe nganti tumekeng tiwas.

Ing crita liya disebutake Adipati Dhestrarastra isih sugeng nganti paripurnane Bharatayuda. Anggone kebranang penggalihe awit diobong dening Dewi Gendari mahanani dukaning tyas arsa malesake patine Duryudana sakadang kanthi merjaya Werkudara. Nanging rekadaya iku gagal awit nalika ditamani jimate Adipati Dhestrarastra, Werkudara bisa endha satemah kena gupala. Ana uga sing nyritakake nalika Adipati Dhestrarastra arep nggrayang bahune Werkudara, Sang Bimasena muja gada Rujakpolo dadi  gupala. Ketaman jimat piyandele  Dhestrarastra gada iku remuk dadi sawalang-walang. Adipati Dhestrarastra katundhung lunga saka Ngastina nganti kedharang-dharang ngungsi ing tengahing alas. Nalika alase kobong Adipati Dhestrarastra katut dadi kurban.

Bab Patine Samba

Ana crita werna loro uga kang mbeber bab patine Raden Samba. Crita sing luwih akeh disumurupi bebrayan Raden Samba tiwas ing lakon Gojali Suta utawa Samba Juwing.  Raden Samba sinempal-sempal badane sakojur dening Prabu Boma. Sabanjure dicritakake lamun Prabu Kresna duka yayah sinipi marang tiwase Samba, nuli ganti mrajaya Prabu Boma.

Crita versi loro, adhedhasar serat padhalangan kang tinulis mawa basa Jawa kuna sing nate takwaca,  Raden Samba kumawani neter  kewasisane Begawan Prabhasa kanthi rewa-rewa anggarabini. Bareng kena supatane Begawan Prabhasa, Raden Samba nggarbini temenan lan nglairake gada wesi kuning. Gada wesi kuning iku kang ing tembe bakal nyirnakake trah Yadawa (Prabu Kresna saturunane, klebu nayaka Praja Dwarawati) saka lumahing bumi. Yen manut crita versi kaloro iki Raden Samba isih menangi jaman saparipurnane Bharatayuda, klebu melu nyekseni sirnane trah Yadawa.

Banjur endi sing bener?  Ora ana sing bisa menehi wangsulan gumathok sebab crita wayang dudu sejarah. Sedhenge sejarah wae uga ana maneka versi. Tuladhane kaya papan laire WR Supratman, ana sing kandha ing Jakarta, Purbalingga lan Surabaya. Pandhemenwayang kulit bisa nampa rong versi patine Raden Samba mau.  Awit  lakon wayang mono prodhuk imajinasi. Beda-bedane lakon asring disebabake dening punggawa kang gawe pakem kuwi.

Kanggo dalan tengah ngenani patine Raden Samba ana sawijining ensiklopedi wayang sing nyebutake lamun sawise Raden Samba tumekeng pati jalaran dijuwing-juwing dening Prabu Boma, jasade satriya Paranggarudha kuwi diuripake maneh nganggo cangkok Kembang Wijaya Kusuma kagungane Sri Bathara Kresna.

Daya khasiate cangkok Kembang Wijaya Kusuma  bisa nguripake pawongan kang tumekeng pati durung titi mangsane. Mbokmenawa iku bisa dalan tengah kanggo rong versi patine Raden Samba sadurunge Bharatayuda apa sawise. Wusana sumangga. (*)